Kahve Brezilya’dan Gelir: 1932-1946 Yılları Arasında Kahve İnhisarına Yönelik Mikro Tarihsel Bir İnceleme

Abstract

Kahve, 1544’te itibaren Türk kültüründe önemli bir yer tutmaya başlamıştır ve kahvehane gibi kültürel bir kurumun doğmasına da öncülük etmiştir (Yaman, 1942: 671-672/740). Avrupa kültüründe ise Venedikliler ile 17. Yüzyılda itibaren kahve önemli yer edinmiş ve tüm Avrupa’da yayılmıştır. 18 ve 19. asır boyunca, Avrupalıların koloni ve sömürgelerinde kahve üretimini teşvik etmesiyle bu uzun ve yavaş süreçte Yemen ve Habeşistan’daki kahvenin önemi azalmış (Poncet, 1709), öncüsü Avrupa olmak üzere diğer ülkeler, yönlerini Brezilya başta olmak üzere Latin Amerika ülkelerine çevirmiştir (Topik: 2000: 643). Türkiye’de cumhuriyet dönemiyle birlikte gelişen milliyetçi kültürel yapı kahvehane kurumunun yapısını değiştirse de (Taştan, 2009: 72), kahveye olan talep devam etmiştir. Cumhuriyetin ilk yıllarında kahve tüccarların kişisel ticari çabaları ile Türkiye’ye Avrupa’nın büyük liman kentleri üzerinden kahve getirmiştir. Ancak, kahve fiyatlarındaki dalgalanma kahvehaneciler ve halk tarafından tepki almış ve bunun üzerine hükümet soruşturma yapmıştır. 1932 yılı itibariyle ise kahvenin İnhisar İdaresi (Tekel) tarafından yurda sokulması yönünde harekete geçilmiştir. Bu çalışmada, 1932-1946 yılları arasındaki erken Cumhuriyet Dönemi ve 2. Dünya Savaşı döneminde İnhisar İdaresi tekelindeki kahve piyasasının çevresel değişimlerden nasıl etkilendiği ve kahvenin inhisarını etkin kılmak, devam ettirmek, kabulünü sağlamak için ne gibi önlemlerin alındığının ortaya koyulması amaçlanmıştır. Bu çerçevede, Peltonen’in 2001 tarihli Clues, Margins and Monads, The Micro–Macro Lınk In Historical Research adlı çalışmasında yararlanılarak özeldeki ipucu, satır araları (margins) ve ufak hikâyelere (monads) şu eksende incelenmiştir: 1929-1948 yılları arasındaki Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivleri’nde ve Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi’nde “kahve” etiketiyle arama yapılmıştır. Burada, 1932-1946 dönemi arasında ön plana çıkabilecek olan farklı önem düzeyine sahip 22 dokümana ulaşılmıştır. İpucu, satır aralarına ve hikâyelere ulaşmak için her bir dokümanın 15 gün öncesi ve 7 gün sonrasına ait süreç İstanbul Üniversitesi Gazeteden Tarihe Bakış Projesi’nde yer alan gazetelerde tek tek taranmıştır. Yaklaşık 15 yıllık süreci kapsayan incelemede konuya ilişkinfarklı önem derecelerine sahip 63 habere ulaşılmıştır. Bu 63 haberin bulgularında hükumet, dış ülkeler -ticari anlaşmalar, ülke girişimleri, münferit ticaret adamları-, aracı ve ticaret adamları ile halk arasındaki ilişkilere değinilmiştir. Araştırmada bu bulguların, tarihsel ve mantıksal düzende araştırma yapısına oturtulması sağlanmıştır.