Osmanlı’da Ulûm-i Arabiyye

Abstract

Arapça dilbilgisinin iki temel dalı vardır: Tek tek kelimeleri inceleyen “Sarf İlmi” ve cümleleri inceleyen “Nahiv İlmi”. Özellikle Doğu İslâm dünyasında asırlar boyunca sarf öğretiminde ilk olarak müellifleri bilinmeyen Emsile ile Binâ kitabı; nahiv öğretiminde de ilk olarak Abdülkāhir el-Cürcânî’nin (ö. 471/1078?) el-Avâmilü’l-mie adlı eseri okutulmuştur.XVI. yüzyıl Osmanlı âlimlerinden Birgivî (ö. 981/1573), bu eserlere alternatif olacak eserler yazmıştır.Birgivî’nin, Cürcânî’nin Avâmil’inde yer alan 100 âmili yeniden düzenleyip bazı ilâve ve çıkartmalar yaparak, ayrıca ma‘mul ve i‘râb bahislerini de ekleyerek oluşturduğu Avâmil’i, ilim çevrelerinde büyük bir kabul görmüş ve âdetâ Cürcânî’nin Avâmil’ini unutturmuş; ondan sonra Cürcânî’ninkine “Avâmil-i Atîk” (Eski Avâmil), Birgivî’ninkine “Avâmil-i Cedîd” (Yeni Avâmil) denmiştir.Birgivî’nin, meşhur Emsile’deki sîğaları yeniden düzenleyip bazı ilâve ve çıkartmalar yapıp Binâ’daki bâbların sayısını kırk bire çıkararak ve oğlu Fazlullah’a ithaf ederek el-Emsiletü’l-Fazliyye adını verdiği çalışması ise, Anadolu ve Rumeli’de yer yer okutulmakla birlikte, Avâmil’i kadar kabul görmemiştir. Bu çalışmada önce el-Emsiletü’l-Fazliyye ile meşhur Emsile ve Bina karşılaştırılarak Birgivî’nin yaptığı değişikliklerin gerekçeleri ele alınacak; sonra bu eserinin pek kabul görmemesinin muhtemel sebepleri araştırılacaktır.