Zâviye Nedir? Memlük Kahiresi’nde Bir İlim Kurumu Olarak İmam Şâfiî Zâviyesi ve Müderrisleri

Abstract

Bilginin hocadan talebeye ve nesilden nesle aktarılma sürecinde camilerde kurulan ilim halkaları İslam tarihinin ilk dönemlerinden itibaren belirleyici bir role sahip olmuştur. Mısır’da fethin akabinde inşa edilen ilk cami olan Amr b. Âs Camii’nde başta Şâfiî ve talebeleri olmak üzere hicrî ilk asırlardan itibaren önemli âlimler ilim halkaları kurmuşlardır. 6. (12.) yüzyıldan itibaren Mısır’da medreseler inşa edilmeye başlanmış, Memlükler döneminde medresenin yanında vakıfla desteklenen ve ulemâya tahsisat sunan cami, dârülhadîs, cami-medrese, hankâh-medrese, cami-hankâh-medrese şeklinde isimlendirilebilecek çeşitli ilim kurumları ortaya çıkmıştır. Literatürde daha ziyade bir sûfî müessesesi olarak bilinen zâviye, zaman zaman hankâh ve ribatla aynı yapıya işaret etmekle birlikte daha ziyade şehir merkezlerinin dışında ve geçiş güzergâhlarında kurulan, hankâha kıyasla mimari ve teşkilatlanma bakımından daha mütevazı olan sûfî kurumlarını ifade etmektedir. Bununla birlikte Mısır ve Bilâdüşşam’da Emeviyye ve Amr b. Âs camileri başta olmak üzere çeşitli camilerin içerisinde vakıfla desteklenen derslerin yapıldığı ve müderrisine düzenli tahsisat sunan müesseseleri ifade etmek üzere de zâviye terimi kullanılmıştır. Bu tebliğ Amr b. Âs Camii’nde bulunan sekiz zaviyeyi ve bunların en önemlisi olan İmam Şâfiî Zâviyesi’ni veya bir diğer ismiyle Haşşâbiyye Zâviyesi’ni ele almaktadır. Şâfiî’nin tedris faaliyetini yürüttüğü mekân olarak bilinen bu zâviye önceleri sadece bir ilim halkasının sürdürüldüğü ders mekânını ifade ederken 6. (12.) yüzyılın sonunda vakıfla desteklenen bir ilim kurumunu ifade eder hale gelmiştir. Zâviyenin vakfiyesinde müderrisliğin Mısır’da Şâfiî fıkhının en yetkin ismine verilmesi şart koşulmuş, Memlükler dönemi boyunca başta Benî Cemâa, Sübkî ve Bulkînî ailesinin mensupları olmak üzere Kahire’nin Şâfiî kâdılkudâtları ve önde gelen Şâfiî fakihleri zâviyenin müderrislik kadrosunda görev yapmışlardır.