Hicrî Birinci Asırda İslâmî İlimler

Abstract

ÖzetKaynakların, İslâm düşünce geleneğinin ilk kelâm ekolü olan Muʻtezile ve etkileri oldukça geniş bir kitle üzerinde etkili olan ircâ düşüncesi arasında bağ kurduğu Ebü’l-Kāsım Muhammed b. Ali, Hz. Ali’nin Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin’den sonraki üçüncü oğlu olarak hicrî16 (637) yılında Medine’de dünyaya gelmiştir. Annesi Benî Hanife’den Havle binti Cafer b. Kays’tır. Muhammed b. Ali b. Ebî Tâlib, cariye olan annesine nispetle İbnü’l-Hanefiyye olarak isimlendirilmiştir. Cesaretiyle tanınan Muhammed b. Hanefiyye, gönülsüz olmasına rağmen fitne olarak değerlendirdiği Cemel ve Sıffîn savaşlarına babası Hz. Ali ile birlikte katılmış ve onun sancaktarlığını yapmıştır. Siyasî olaylardan uzak durmayı tercih etmiş olsa da Hz. Hasan ve Hüseyin’den sonra Ehl-i beyt’in lideri olarak görülmesi adının siyasî olaylarla anılmasına neden olmuştur. Giriştiği ayaklanmalarla devrinin önemli siyasî aktörlerinden olan Muhtâr es-Sekafî, insanları kendine meylettirmek için kendisinin, “mehdî” olarak ilan ettiği Muhammed b. Hanefiyye’nin “vasî”si olduğunu duyurmuştur. Muhammed b. Hanefiyye’nin Abdullah b. Zübeyr’in kuşatmasından kurtulmasına da yardım etmiştir. Her ne kadar Muhammed b. Hanefiyye’nin Muhtâr es-Sekafî ile açık bir bağlantısı olmasa da Muhtâr es-Sekafî, onun tarafından desteklendiği imajının sağladığı avantajı sonuna kadar kullanmıştır. Muhammed b. Hanefiyye’nin Muhtar es-Sekafî ile ilişkisi çeşitli şekillerde yorumlanarak Ehl-i beyt’in önde gelenlerinden olmasının da etkisiyle Şiî düşüncede yoğun ilgi görmesine neden olmuştur.Siyasi olaylardan uzak ilim ve ibadetle uğraşmayı tercih eden Muhammed b. Hanefiyye, ilmî üstünlüğü ile ön plana çıkmıştır. Hadis rivayetiyle meşgul olmuş ve özellikle de Hz. Ali’den nakledilen hadislerin en güvenilir ravilerinden kabul edilmiştir. Muhammed b. Hanefiyye’nin dönemindeki meselelere yaklaşımı açık bir şekilde tespit edilememekle birlikte Medine’deki mektebinde yetiştirdiği talebelerin sonraki dönemde etkili olan düşünce akımlarının öncüsü olduğu görülmektedir. Bu talebeler arasında ilk sırada adları zikredilmesi gereken oğulları Ebû Hâşim Abdullah ve Hasan b. Muhammed’dir. Muʻtezile’nin kurucusu olarak kabul edilen Vâsıl b. Atâ, Ebû Haşim Abdullah’tan ders almıştır. Bu etkileşim nedeniyle olsa gerek, Muʻtezile tabakât yazarları, Muʻtezile’nin Hz. Peygamber’e kadar giden silsilesinde ikinci tabakada Muhammed b. Hanefiyye ve üçüncü tabakada da Ebû Hâşim Abdullah’a ve Hasan b. Muhammed’e yer vermiştir. Diğer taraftan Mürciî gruplardan Gaylâniyye’nin kurucusu Gaylân ed-Dımaşkî’nin hocası kabul edilen Hasan b. Muhammed’de ircâ düşüncesiyle ilişkilendirilmiştir. Şiî grupların da yoğun ilgi gösterdiği Muhammed b. Hanefiyye, İmâmiyye ve Keysâniyye içerisinde kendisine büyük önem atfedilen bir isim olmuştur. İmâmiyye, ona Hz. Hüseyin’in intikamının alınmasına yardım etmesi yönüyle sahip çıkarken Keysâniyye ve alt grupları kendilerinin ölmeyen imamı kabul ederek onun şahsında mitolojik bir anlatım ortaya koymuşlardır.İslâm düşüncesinin serüvenini doğru tahlil edebilmek şüphesiz ki fikirlerin kaynağı mesabesinde olan Hicrî I. asrın ışığına ihtiyaç duyulmaktadır. Bu nedenle söz konusu çalışmada Hicrî I. asrın önemli isimlerinden olan Muhammed b. Hanefiyye ve onun mektebinde yetişen şahısların düşüncelerinin ortaya konulması amaçlanmaktadır. Bu mektepte ortaya çıkan fikirlerin bağlamını tespit edebilmek için çalışmanın giriş bölümünde Muhammed b. Hanefiyye’nin hayatı çerçevesinde dönemin siyasi ve sosyal olayları ele alınacaktır. Takip eden bölümlerde ise onun çeşitli İslâm düşünce ekolleriyle bağlantısı imkanların el verdiği ölçüde tespite çalışılacaktır. Muhammed b. Hanefiyye hakkında Şiî grupların yaklaşımları çalışmanın sınırlarını aşacağı için daha çok onun ircâ ve i‘tizâl düşüncesiyle ilişkisi incelenecektir.

Anahtar Kelimeler: Muhammed b. Hanefiyye, Ebû Haşim Abdullah, Hasan b. Muhammed, İrcâ, İ‘tizâl.