Etnografi ve Tarihin Arayüzünde: Çıraklık Hakkındaki Mit ve Anlam Haritaları

Abstract

Bu makale, 1990’lı yılların ortalarından başlayarak zanaatkâr ve esnaf üzerine İstanbul’un farklı semtlerinde uzun bir zaman diliminde yürüttüğüm etnografik araştırmalarımın verilerine ve yakın bir tarihte (Nisan-Temmuz 2015) Moda/Caferağa Mahallesi’nde, toplam 38 küçük dükkân işleticisi kadınla yaptığım derinlemesine görüşme ve gözlemlere dayanmaktadır. Etnografik araştırma verilerinin genel bir değerlendirmesine dayanan makalede, esnaf, zanaatkâr ve çıraklığa ilişkin tarih ve sosyal bilim literatüründen hareketle, çıraklık hakkındaki gündelik imge, mit ve anlam haritalarının görünür kılınması amaçlanmaktadır. Etnografik araştırmalar yapılırken, tarih veya sosyal bilim mitleriyle nasıl başa çıkılabileceği güç bir konudur. Esnaf, zanaatkârlık ve çıraklığa ilişkin elimizdeki çalışmaların önemli bir bölümü, tarih ve etnografinin kuramsal birikimini ve somut kanıtlarını bir araya getirmek yerine, gelenek/modernite, sanayi öncesi/sanayi toplumu, “geleneksel usta-çırak ilişkisi” ve “geleneksel çıraklık” gibi düşünme kalıpları ve anlam haritalarının dışına çıkmayan, tersine bunları üreten bir bakış açısını tercih etmektedir. Araştırmalarımda görüştüğüm esnaf ve zanaatkârların çıraklığa ilişkin değerlendirmeleri, literatürdeki yaklaşımlara benzerlik göstermektedir. Görüşmelerdeki “geleneksel çıraklığın” kaybı anlatısı, ustaların şu anki hegemonik konumlarını güçlendirmeye yaramaktadır. Hiç değişmediği varsayılan ve idealize edilen bu gelenek tasavvuru, ustalar tarafından sıklıkla tekrarlanan “çırak bulamama” mitinin yeniden üretilmesine hizmet etmektedir. Eleştirel bir perspektifle yapılmış tarihsel ve etnografik araştırmalar, “geleneksel çıraklık” mitinde varsayılanın tersine, geçmişteki çıraklığın da ucuz emek kullanımına dayandığını, mesleki bilgi aktarma konusunda pek çok sorun yaşandığını gösteriyor. Kendi araştırmalarımın da en temel bulgularından biri, ustaların mesleki bilgi mesleki bilgi birikimlerini aktarma konusunda isteksiz olduklarıdır. Ayrıca ustalar, işlerini/dükkânlarını “yabancı” sayılan çıraklara değil, mümkünse aileden birine bırakmayı tercih ediyorlardı. Bu makaleninin nihai amacı, günümüzdeki çıraklığa ilişkin araştırmalar ile esnaf, zanaatkâr ve çıraklık konusunda yapılmış tarihsel çalışmalar arasında bağlantı kurmanın önemine işaret etmektir.

Anahtar sözcükler: Çıraklık, zanaatkâr, esnaf, tarih, etnografi, modernlik, gelenek