Bir Şehrin Hafızası: Üsküp’ün Osmanlıca Kitabeleri

Abstract

Yazıtlar, bir coğrafyada bir toplumun ve milletin varlığının en canlı ve estetik tanıklarından biridir. Devletler ve uluslar inşa ettikleri binaları, inşaat tarihini, binayı inşa eden kişinin adını ve binanın önemini ifade eden yazıtlarla süslemişlerdir. Balkanlar'daki 600 yıllık varlığı boyunca Osmanlı İmparatorluğu şehirleri camiler, saat kuleleri, köprüler, çeşmeler ve hamamlarla yeniden inşa etti ve bu yapıları yazıtlarla tamamlamıştır. Üsküp, Osmanlı asırları boyunca türbeler ve sosyal yaşam yapıları ile donatılmış bir şehirdir ve Üsküp kitabelerinde büyük ve estetik bir hafıza bulunmaktadır. Bazıları çeşitli nedenlerle hayatta kalamayan bu yazıtlar, binanın durumuna ve amacına bağlı olarak Kur'an-ı Kerim âyetlerini içerir. Bazen bu metinler profan şiirlerdir. Fakat her durumda, bu yapıların dinî bir karaktere sahip olduğunu söylemek mümkündür çünkü Allah'ın takdirini kazanmak için inşa edilmiştir. Yazı ve hat sanatı Osmanlı sanatı ve estetiğinde çok mühim bir yer tutar. İslam resim ve tasvire hoş bakmadığı için İslam sanatkârı, resimsizliğin açacağı boşluğu kaldırmanın yolunu tuttu ve hüsn-i hatla gözün zevkini tatmin etti. İmparatorluğun diğer tarihî şehirleri gibi Üsküp'ün kitabeleri da şiir ve yazıyı ustaca birleştiren metinlerle bezenmiştir. Üsküp'teki mimari eserlerin çoğunda Arapça veya Türkçe olarak yer alan bu kitabelerin bazıları inşa ve onarım tarihlerini içermektedir. Bunlar sayesinde, bu yapıların ne zaman inşa edildiğini, ne zaman ve hangi yangınlarda yakıldığını, hangi depremlerde hasar gördüğünü ve hangi komutanların tahrip ettiğini öğreniyoruz. Başka bir deyişle, bu yazıtlardan bu mimari eserlerin, hikâyeleri ve maceralarını okuyoruz. Bu çalışmada söz konusu kitabelerin “kentin hafızası” içindeki yeri vurgulanacaktır. Üsküp yüzyıllar boyunca birçok ülkeye ev sahipliği yaptığı için güçlü bir kültürel dokuya sahip bir şehirdir. Bu şehirde çeşitli kültürlerin ve medeniyetlerin izleri hâlâ kendisini gösterebilmektedir. Bu izleri günümüz nesillerinin anlayacağı ve kültürel devamlılığı sağlayacak ve koruyacak şekilde sunmak çok önemlidir. Buna ek olarak, Üsküp gibi kültürel şehirlerin bu hafıza taşıyan unsurlarının deşifre edilmesi, birlikte yaşam kültürü oluşturmak için büyük önem taşımaktadır. Bu kitabelerin okunması konusunda daha önce çeşitli araştırıcılar tarafından bazı incelemeler yapılmış olsa da, Osmanlı dilinde yazılmış bu yazıtlar tam ve doğru bir şekilde deşifre edilmemiş, okunmamış ve incelenmemiştir. Bu metinleri tam olarak incelemek için derinlemesine Osmanlı Türkçesi, (hüsn-i hat) ve Klasik Türk Şiirini, yani bu şiirin metaforları ve tekniklerini, özellikle de “ebced” bilmek gerekir. Bu nedenle, bu çalışma Üsküp'teki bugün ayakta olan veya olmayan 24 eserin çevirilerini ve yazıtların aydınlatıcı ve bilgilendirici yönlerine odaklanacaktır. Günümüz kuşakları tarafından okunamayan ve anlaşılamayan yazıtların Arapça olanlarının tercümeleri konu hakkındaki en yetkinaraştırıcı olan Lidya Kumbaracı Bogoyevic’in eserinden aynen alınacak ve başlıkta ifade edildiği gibi Osmanlı Türkçesiyle yazılmış olanlar tarafımızca okunacaktır.